Główny Inspektorat
Sanitarny

Człowiek narażony jest na ciągły kontakt z ogromną liczbą patogenów, które mogą wywołać poważne choroby. Konsekwencją tego jest aktywacja komórek układu odpornościowego, których dalsze współdziałanie prowadzi do powstania mechanizmów odpornościowych. Układ immunologiczny cechuje się umiejętnością do rozpoznawania komórek własnych i obcych oraz zdolnością uczenia się i zapamiętywania. Jego główną funkcją jest zwalczanie patogenów oraz ochrona organizmu przed drobnoustrojami chorobotwórczymi.

W skutecznym zwalczaniu drobnoustrojów chorobotwórczych organizm wykorzystuje dwa rodzaje odporności – nabytą (swoistą) oraz wrodzoną (nieswoistą). Ważnymi elementami tych mechanizmów są różne rodzaje limfocytów (tj. leukocytów, czyli krwinek białych), które tworzą odporność komórkową, oraz rozpuszczonych w osoczu czynników o charakterze białkowym (np. przeciwciał). Odporność wrodzona, z którą człowiek się rodzi, stanowi pierwszą linię obrony organizmu przed patogenami i obejmuje mechanizmy obronne (bez udziału limfocytów), niezależnie od natury patogenu. Do jej uaktywnienia dochodzi za każdym razem, gdy nasz organizm jest narażony na kontakt z drobnoustrojami. Odporność wrodzona jest mniej wyspecjalizowana od odporności nabytej, jednak umożliwia szybsze rozpoznanie i zwalczenie patogenu. Oprócz odporności wrodzonej posiadamy również nabytą, która kształtuje się wraz z wiekiem. Cechuje się ona wysoką precyzyjnością w rozpoznawaniu patogenów i związana jest z działaniem limfocytów i przeciwciał skierowanych przeciwko konkretnemu czynnikowi chorobotwórczemu.

Odporność swoista może być nabyta biernie lub czynnie. Odporność bierna następuje w wyniku przeniesienia przeciwciał z organizmu już uodpornionego, co może nastąpić w sposób naturalny (poprzez łożysko, z mlekiem od matki do dziecka) lub sztuczny (poprzez surowice z przeciwciałami). Odporność czynna polega na wytworzeniu przeciwciał i komórek pamięci w wyniku infekcji, czyli w sposób naturalny (odporność naturalna czynna), lub po podaniu szczepionki (odporność sztuczna czynna).

Szczepionki to specjalne preparaty, które po wstrzyknięciu lub podaniu doustnym imitują naturalne mechanizmy obronne organizmu podczas pierwszego kontaktu z prawdziwym drobnoustrojem (bakterią lub wirusem), prowadząc do wytworzenia skutecznej ochrony przed ciężkim przebiegiem danej choroby czy powikłaniami.

Najczęściej szczepionki dzieli się ze względu na formę antygenu szczepionkowego wyróżniając szczepionki: (I) żywe (atenuowane) zawierające całe, pozbawione zjadliwości drobnoustroje; (II) szczepionki inaktywowane zawierające zabite wirusy/bakterie lub ich fragmenty (białka, polisacharydy) oraz szczepionki najnowszej generacji – (III) mRNA lub  (IV) wektorowe, które zawierają informację genetyczną o produkcji białka (antygenu)

Jak sprawdza się bezpieczeństwo szczepionek?

Przed dopuszczeniem szczepionek na rynek farmaceutyczny rygorystycznie wymagane
są badania ich skuteczności i bezpieczeństwa. Przebieg i wyniki tych badań muszą być skrupulatnie dokumentowane i ich dokumentacja stanowi podstawę do autoryzacji dopuszczeniem ich do stosowania w lecznictwie. Uprawnienia do autoryzacji mają specjalnie powołane do tego instytucje zatrudniające wybitnych ekspertów, którzy są sprawdzani pod kątem niezależności od producentów i dystrybutorów leków. W Polsce taką instytucją jest Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, a w Unii Europejskiej Europejska Agencja Leków (EMA - European Medicines Agency). Orzeczenia EMA obowiązują we wszystkich krajach Unii Europejskiej.

Badania bezpieczeństwa szczepionki prowadzone są cały czas, począwszy od jej opracowania, i obejmują:

• badania prowadzone przed właściwą rejestracją,
• proces rejestracji,
• kontrole procesu wytwarzania każdej serii szczepionki,
• kontrole serii szczepionek dopuszczonych na rynek, a także tych dostępnych już na rynku
• oraz monitorowanie niepożądanych odczynów poszczepiennych (NOP).

Wymagane przez te instytucje badania szczepionek przed ich dopuszczeniem do stosowania u ludzi są uporządkowane w trzy podstawowe etapy:

1. Badania jakości farmaceutycznej dostarczające informacji o jakości szczepionki:

• aktywne składniki szczepionki, czystość i inne składniki (np. stabilizatory);
• sposób wytwarzania i kontrolowania szczepionki;
• stabilność i okres przechowywania szczepionki;
• wymagania co do przechowywania szczepionki.

2. Badania przedkliniczne dot. bezpieczeństwa, które przeprowadzane są w laboratorium, zanim zostaną przebadane na ludziach. Badania te pokazują, czy szczepionka może powodować problemy z bezpieczeństwem, które w skrajnych przypadkach mogą obejmować wpływ na reprodukcję lub rozwój. Ważnym uzupełnieniem tych badań są:

• badania immunogenności, które dotyczą rodzajów odpowiedzi immunologicznych, jakie wywołuje szczepionka. Mogą obejmować tworzenie przeciwciał lub aktywowanie pamięci immunologicznej;
• badania na zwierzętach, w których sprawdza się czy zwierzęta, którym podano szczepionkę, są chronione przed chorobą po ekspozycji na dany czynnik etiologiczny;
• badania biodystrybucji, które pokazują, w jaki sposób szczepionka dociera do tkanek  i narządów w organizmie człowieka.

Na podstawie badań przedklinicznych można już wysnuć wstępne wnioski dotyczące bezpieczeństwa danego leku lub szczepionki. Te wnioski nie wystarczą, aby móc uznać preparat za bezpieczny dla ludzi, ale dają podstawę do ostrożnych prób wykonywanych na ludziach. Przejście od  badań przedklinicznych do badań klinicznych wymaga oceny badań przedklinicznych przez uprawniony do tego organ i zatwierdzenia ich jako upoważniających do podjęcia badań klinicznych.

3. Badania kliniczne, które są wykonywane na ludziach, co wiąże się ze szczególnymi wymaganiami etycznymi. W związku z tym sposób wykonania tych badań wymaga szczególnej troski o ich bezpieczeństwo i dlatego pod względem metodologicznym i etycznym pozostają one pod szczególnym nadzorem. Istotnym elementem ostrożnego podejścia do badań klinicznych na ludziach jest podział ich na kolejne fazy zgodne z poniższym opisem. Pierwsza z nich jest wykonywana na małej grupie osób bardzo pilnie obserwowanych i dopiero w przypadku niestwierdzenia w tej fazie związanych z przyjmowaniem leku poważnych zagrożeń dla zdrowia, badania następnych faz obejmują większe grupy osób badanych.

Oczywistym wymogiem uczestnictwa w badaniach klinicznych jest pisemna zgoda uczestnika na udział w badaniu po szczegółowym poinformowaniu go o celu badania i potencjalnych zagrożeniach związanych z uczestnictwem w tym badaniu.

Faza I. Próby mają na celu sprawdzenie nowego leku lub szczepionki pod kątem działania farmakologicznego i  tolerowalności niepożądanych efektów.  Dokonywane są na małych grupach zdrowych osób. W tej fazie nie stosuje się grupy kontrolnej i badany preparat podaje się jawnie. Specyfika w odniesieniu do szczepionek polega na zaobserwowaniu wzrostu miana przeciwciał lub innych wskaźników odporności po szczepieniu. Celem badania jest ocena efektów oczekiwanych i niepożądanych oraz mechanizmu działania badanego preparatu: absorpcji, dystrybucji, metabolizmu i eliminacji oraz oszacowania wielkości tolerowanej dawki.

Faza II. Ocena bezpieczeństwa i skuteczności. Badania tej fazy wymagają dużych, kilkusetosobowych grup pacjentów chorych na daną chorobę. Stosowany jest podział na leczonych lekiem i nieleczonych, otrzymujących placebo, którzy stanowią grupę kontrolną. Badana jest skuteczność przy podawaniu różnych dawek.
W tej fazie pogłębiana jest analiza bezpieczeństwa preparatu. W przypadku badania szczepionek faza II stanowi rozszerzenie fazy pierwszej. Składa się z większej liczby zdrowych ochotników z populacji docelowej szczepionek (kilkaset osób), aby określić reakcje u bardziej zróżnicowanej grupy ludzi i przetestować różne schematy szczepień. Efektywność szczepień badana jest przez sprawdzanie wskaźników odporności humoralnej (poziom przeciwciał) i rzadziej komórkowej.

Faza III. Badania obejmują większą liczbę pacjentów często do kilku lub kilkunastu tysięcy i prowadzone są na zróżnicowanej populacji, w której są zdrowi i chorzy. Wymagana jest randomizacja (dobór losowy) i grupa kontrolna. Przedmiotem badania są efekty leczenia i bezpieczeństwo w różnych grupach oraz optymalne odstępy między dawkami.  W przypadku szczepień, przy dużych grupach badanych efektywność szczepień jest wyliczana przez porównywanie zapadalności wśród zaszczepionych i niezaszczepionych. 

Faza IV. Badania są przeprowadzane po zatwierdzeniu leku i dopuszczeniu go na rynek. Polegają gównie na raportowaniu rzadkich niepożądanych efektów, a także porównywaniu efektów różnych rodzajów terapii/szczepień na praktycznie całej

populacji. Mogą też przybierać postać badań o ścisłości badań klinicznych trzeciej fazy, np. dla porównania różnych typów terapii i różnych leków lub szczepionek.

Czym jest niepożądany odczyn poszczepienny?

Niepożądany odczyn poszczepienny (skrót NOP, ang. adverse event following immunization – AEFI) to zaburzenie stanu zdrowia, które wystąpiło w okresie 4 tygodni po podaniu szczepionki. Wyjątek stanowią odczyny po szczepionce BCG – w tych wypadkach kryterium czasowe jest znacznie wydłużone, co wynika ze specyfiki szczepionki. Częstość występowania NOP zależy od rodzaju szczepionki. W Polsce NOP są zgłaszane średnio z częstością 0,05% dla wykonanych szczepień podawanych w ramach Programu Szczepień Ochronnych. Pod względem częstości można je podzielić na odczyny bardzo częste, częste, umiarkowanie częste, rzadkie i bardzo rzadkie. Przykładowo reakcja anafilaktyczna może wystąpić z częstością 1-1,1 na milion podanych dawek szczepionek, natomiast objawy miejscowe z częstością 1 na 10 podanych dawek. Rozpoznanie NOP to zadanie lekarza po zbadaniu szczepionej osoby zgłaszającej  niepokojące objawy. U dzieci  można zaliczyć np. wysoką gorączkę, wysypkę, trudności z oddychaniem, długi płacz i problemy z utuleniem dziecka lub inne, pojawiające się po szczepieniu. W przypadku dorosłych niepokój powinno wzbudzić złe samopoczucie. Gorączce zwykle towarzyszy kaszel, zaczerwienione gardło, czasem biegunka. Każdy NOP zgłoszony na formularzu zgłoszenia jest analizowany i kwalifikowany na podstawie kryteriów opracowanych przez ekspertów. Wyniki są ostatecznie gromadzone, rejestrowane, analizowane i weryfikowane w Zakładzie Epidemiologii Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego PZH-Państwowego Instytutu Badawczego i udostępniane w Biuletynie Szczepienia Ochronne lub na stronie NIZP PZH-PIB.

Ustalanie związku przyczynowo-skutkowego między lekiem (w tym szczepionką) a reakcją na niego leży natomiast w obowiązkach Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych.

Więcej: 

Szczepienia chronią - zaufaj nauce

Szczepienia ochronne w Polsce

Od epidemii do odporności: historia walki z chorobami zakaźnymi